Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне келушілер саны өсуде — видео

2021 жылы Түркістан қаласына 1,1 миллионнан астам турист келген. Қонақтардың легі өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 5,6 есе өскен.

Қазір мемлекеттің қолдауы мен жергілікті әкімдіктің жүйелі жұмысының арқасында өңірдің туристік әлеуеті артып келеді. Туристерге тиімді қызмет көрсету үшін қаланың тарихи орталығында «Сапар орталығы» (туристік орталық) ашылған. Туризмге ақпараттық қызмет көрсету мен өзге де қызмет сапасын арттыру, ақпараттық қолжетімділігін арттыру мен осы бағытта мамандар даярлау дер кезінде жүзеге асырылуда. Қала аумағында туристік-сауықтыру кешені мен ескек есу базасы мен жасанды көл бой көтеруде. Аталған нысандар келесі жылы пайдалануға беріледі деп жоспарланып отыр.

Төлеби ауданында шаңғы туризмін дамыту мақсатында «Қасқасу» туристік-сауықтыру орталығы салынбақ.

Бүгінгі күні мұнда инженерлік инфрақұрылымның құрылысы жүргізілуде. Бұл жобалардың сәтті жүзеге асуы өңірдің туристік мүмкіндіктерін кеңейтіп, қосымша жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік пайда болады. Мәселен, Мұсылман әлемінде Қожа Ахмет Яссауи кесенесі екінші Мекке ретінде саналады. Сондай-ақ, ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұралар тізіміне енген ескерткішті тамашалайтын халықтар саны жыл сайын артуда. Мысалы, 2014 жылы 900 мың адам Түркістан қаласын тамашалауға келсе, 2015 жылы 1 миллионға жеткен.

Ал осы жылдың алғашқы жарты жылдығында Қожа Ахмет Яссауи кесенесін көруге 600 мың адам келген.

Түркістан қаласында сахатшылар аралайтын 40-астам қасиетті орындар бар. Қалаға келетін туристердің мақсаты: жолдарын ашу, бизнесін дамытқысы келетін, жан дүниесін тазалауға ұмтылатын, өткен бабаларының аруғына құран оқытып, құрбан шалу үшін және отбасылық ауырпашылықтарды жаратқаннан жеңілдетуін сұрап, ниет етіп келетіндер.

Қожа Ахмет түркілерге иманды, исламды ғана қайтарып қойған жоқ, сондай-ақ түркінің көнеден келе жатқан мәдениетін, тілін, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін түгелімен қалпына келтіруге мүмкіндік берген тұлға. Халық арасында Әзірет Сұлтан деп танылған түркістандық әулие сопылық поэзияның іргетасын қалаған ұлы ойшыл. Ол күллі күншығыс мұсылмандарының рухани ұстазы болған діни қайраткер.

Ұлы ақынның шын есімі Ахмет. Кейін мұсылман дінін таратып, уағыздаушылық қызметіне орай есімінің алдына Қожа сөзі қосылып, Қожа Ахмет аталып кетті. Сондай-ақ, есіміндегі Яссауи сөзі ақынның қай жерден шыққандығын білдіреді. Бірақ, Ясы қаласы оның кіндік қаны тамған өлкесі емес, өскен жері. Ақынның туған жері қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысының Сайрам ауданы.

Қожа Ахметтің арғы аталары қожалар. Әкесі Ибраһим Сайрамда аты даңққа бөленген Әзірет Әлінің ұрпағы. Шейх Ибраһим мұсылманша сауат алған, сөз қадірін білетін білімді адам болған. Ал, анасының есімі Айша. Көпшілікке Қарашаш ана деп танылған Айша атақты Мұса шейхтың қызы. Қожа Ахметтің өз жұрты мен нағашылары да беделді адамдар болған. Нағашы атасы Мұса шейх та Сайрамда әулиелігімен танылған білімді адам. Болашақ пәлсафашы жастай жетім қалып, қиыншылықтың тауқыметін тартады. Ахмет Яссауи бала кезінде аталас туысы Арыстан Бабтан тәрбие алады. Арыстан Баб бала Ахметтің тәрбиешісі, басты ұстазы болды.

Тәлімгері өмірден озғаннан кейін Ахмет 17 жасында Ясы қаласына келеді. Ясыға келген Ахмет сол кезден бастап араб, шағатай, парсы, түркі тілдерінде өлеңдер жаза бастайды. Осылайша, Шығыс поэзиясы мен әдебиетіне қызығушық танытып, ден қояды. Кейбір деректерде ұлы ойшылдың Ибраһим есімді ұлы мен Гауhар Хошназ есімді қызы болғаны айтылады. Атақты пәлсафашының ұрпағы да негізінен қызынан тарайды деп көрсетілген.

Кейін Ахмет өзінің басты ұстазы болған Арыстан бабтың ұлы Мансұр атаға ұстаздық етеді. Сондай-ақ, Қожа Ахметтің Сайид Ата Хорезми, Сүлеймен Бақырғани, Мұхаммед Данышменди, Садр Ата, Бадр Ата, Қажы Бекташ Әулие, Сары Салтұқ, Шейх Лұқпан Перенде есімді шәкірттері болған. Кейбір деректерде оның Шопан Ата Зеңгі Баба атты шәкірттері болғандығы айтылады. Ахмет өмір сүрген замандағы сопылардың өмірбаяны жайлы еңбектерде Ирак, Мәуераннахр және Хорасан сопылары мен түркі шейхтарының барлығы Қожа Ахметтің шәкірттері, оның тарихатының шейхтары делінген.

Кейін Қожа Ахмет Бұқара қаласында Жүсіп Хамадидің діни медресесінде оқиды. Оны тәмамдаған соң туған шаһары Түркістанға оралады. Сопылық жолдың біраз ащы-тұщысын татып, көптеген қалаларды аралап Түркістанға оралған Қожа Ахмет ұстазы Арыстан Баб қалап кеткен дәстүрді жалғастырады.

Аңыздарда Қожа Ахмет Яссауидің ұстазы және рухани тәлімгері Арыстан Баб болған делінеді. Арыстан Баб өлер алдында шәкірті Ахметке бірнеше ғасыр сақталған құрманың сүйегін аманат етіп тапсырып кеткен. Аңыз бойынша, Арыстан Баб Пайғамбарымыз Мұхаммед пайғамбардың үзеңгілесі болған. Бірде Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) және оның серіктестері отырып құрма жеген екен. Сонда жемістің біреуі үнемі табақтан домалап кете беріпті. Сол кезде пайғамбарға «Бұл құрма сендерден кейін 400 жыл өткен соң дүниеге келетін Ахмет есімді мұсылманға арналады» деген аян келеді. Бұл аянды естіген Пайғамбар (с.ғ.с.) серіктестерінен әлгі құрманы болашақ иесіне кімнің бере алатынын сұраған екен. Бірақ, ешкім үн қатпапты. Пайғамбар өз сұрағын қайталағанда Арыстан-Баб: «Егер сіз Алладан 400 жыл өмір сұрасаңыз, онда мен құрманы иесіне берейін» деп жауап береді. Халық аңыздары мен жазбаша дереккөздер бойынша 400 жыл өткеннен кейін Арыстан-Баб Қожа Ахмет Яссауидің тәлімгері болады және шын мәнінде оған құрманың сүйегін берген.

Қожа Ахмет Яссауи 63 жасынан бастап, Мұхаммед пайғамбардың жасына келгенде қалған өмірін қылуетте өткізеді. Пайғамбар жасына жеткен әулие бұдан артықтың қажеті жоқ деп, өмірінің соңын жер астында өткізуге бел буады. Ол, ешкім Мұхаммед пайғамбардан жоғары бола алмайды деп, ислам ілімін ұстанған сопы ретінде күннің көзін көрмей, өзін жертөлеге қараңғы қапасқа қамайды.

Қожа Ахмет Яссауи әулие секілді жерленген. Ол Орталық Азиядағы барлық түркі халықтарының әулиесі болып саналады. Қарахан әулетінің тапсырмасы бойынша оның қабірінде көтерілген мазар жоңғар шапқыншылығы кезінде жойылды. Ал оның қайтыс болғанына 223 жыл өткен соң, Әмір Темірдің жеке тапсырмасымен, сондай-ақ оның дала көшпелілерінің арасында өз позициясын нығайтуға бағытталған саяси қадамы ретінде мазардың үстінен «Әзірет Сұлтан» кесенесі тұрғызылды. Күмбез құрылысы 1396 жылы Әмір Темір Алтын Орда ханы Тоқтамыс ханды жеңгеннен кейін бірден басталып кетті.

Қожа Ахмет Яссауидің қаншы жыл ғұмыр кешкені жайлы бірнеше деректер бар. Бір деректерде 73 жыл делінсе, тағы бірінде 85 жыл өмір сүрген деп көрсетілген. Ал, Жүсіпбек Аймауытов ақынның 149 хикметіне сүйеніп, Яссауиді 125 жас жасаған дейді.

Исламды тек араб тілінде ғана тану керек деген қағидаға қарсы шыққан Ахмет Яссауи сопылық ілімді түркі тілінде жүргізіп, таратқан. Осылайша, ол алғаш болып сопылық ілімнің түркілік дәстүріне жол салды.

Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен төрт тармақты өлеңмен жазылған көлемді шығармасы «Диуани Хикмет». Қазақшада «Даналық кітабы» болатын еңбек көне түркі тілінде жазылған. Алайда, туындының түпнұсқасы біздің заманымызға жетпеген. Бізге тек 15-16 ғасырлардағы көшірмесі ғана жеткен. Төрт тармақты өлеңмен жазылған шығармада Қожа Ахмет өзінің бала күнінен, пайғамбар жасына дейінгі өмір жолын баяндайды. Тіршілікте тартқан азабын, көрген қайғысын қағазға түсірген. Бұхара халыққа үстемдік жүргізуші хандардың, бектердің, қазылардың жіберген кемшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынап, бұл фәнидің жалғандығын білдірді.

Өркениеттердің және мәдениеттердің қарымқатынастарын қарастыруда олардың өзгешеліктерін зерттеу өте маңызды болып табылады. Ол үшін сәулет өнерін зерттеудің маңыздылығы жоғары орын алатыны белгілі.

«Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-мұражайы 1978 жылы 30 қыркүйекте «Республикалық Қожа Ахмет Ясауи кесенесі сәулет ғимараты музейі» болып ашылып, қазіргі таңда «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі» болып халыққы музей ретінде қызметін атқаруда.

Орталық Азияның Ислам өнерінің тарихи дәуірленуі бірнеше кезеңге бөлінеді. Мұсылман архитектурасының маңызды бір кезеңі — Әмір Темір дәуірі.

Қазіргі заманда Әмір Темір дәуірінің сәулет өнерінің туындылары көп жерлерде сақталған. Әмір Темір дәуірінің сәулет өнерінің ескерткіштері – өте бай Ислам өнерінің елеулі бөлігі болып табылады. Ал Әмір Темір дәуірінің сәулет өнерінің туындыларының алғашқы үлгілері Орталық Азияда пайда болғанын ескерсек, осы аймақта орналасқан сәулет ескерткіштерін зерттеп қарастырудың орны ерекше екені анық. Әмір Темір дәуірінің сәулет өнер өз көркем үрдісі дамуының негізін қалайтын көптеген мәдениеттердің қарымқатынастарының негізінде қалыптасты.

Әмір Темір негізін қалаған орасан зор мемлекетте әр-түрлі өнер салаларының қалыптасуы мен дамуына көп көңіл бөлгені белгілі. Әсіресе, қазіргі Орта Азия, Ауғанстан және Иран аймақтарындағы сәулет өнеріне ерекше көңіл бөлінгені анық.

Орта Азия сәулет өнері тарихында Әмір Темір дәуірі тұсында мұсылмандық сәулет өнері дамуының жаңа кезеңінің басталатынын айқындайтын маңызды да сапалы өзгерістер қалыптасты. Бұл кезең ХІҮ ғасырдың соңы мен ХҮ ғасырды қамтиды. ХІҮ ғасырдың соңынан Мәуераннахр шығармашылық ойлардың орталығына айнала бастайды. Осыған байланысты сәулет өнерінде жаңа стилдер пайда болады. Сол кезде өмір сүрген Ибн-Арабшах Әмір Темірдің сәулет сарайларына сипаттама берген кезде «олар жаңа тұрпатта салынған» деп жазады.

Сол заманға жататын түпнұсқалар Әмір Темір дәуірінің сәулет өнерінің тұтастығы, оның қоғамдық көзқарасының негізін көрсетеді.

Қалалық сәулет өнері Әмір Темір дәуірінде гүлденгені туралы Кастилия мен Лион патшасының елшісі Клавихо былай деп жазады: «Әмір Темір және оның ұрпақтары қалыптастырған дүние экономикалық өркендеуді ынталандырудың негізі болып табылады. Осыған байланысты Иран мен Орта Азияда сансыз ғимараттардың салынуы сәулетшілерді шабыттандыра түсті. Аруақ қонған жерлер ерекше көңілге алынды: бар ғимараттар қайта жаңғыртылды және әшекейлендірілді, көптеген жаңа кесенелер салынды».

Әмір Темірдің көркем мұрасы Орта Азия өнер тарихының жарқын беті деп айтуға әбден болады.

1379 жылдан бастап Әмір Темір Хорезм, Тебриз, Шираз, Индия және Сирия аймақтарының сәулетшілерін өз мемлекетіне жинады. Осы сәулетшілер Әмір Темірдің бастауымен көрнектілігі жағынан ерекше орын алатын жаңа тұрпатын қалыптастырды.

Бұл тұстағы сәулет өнерінің туындыларының ішінде Қожа Ахмет Ясауидің кесенесі ерекше орын алады. Аталмыш ғимарат Әмір Темір дәурінің сәулет өнерінің алғашқы туындыларының біріне жататыны белгілі. Сонымен қатар, осы ғимаратты салу барысында қолданған тәсілдер кейінен Әмір Темір мемлекетінің астанасы Самарқандыда көп қолданылғаны мәлім.

Түркістан қаласына жақындаған кезде ең бірінші болып көрінетін Қожа Ахмет Ясауи кесенесі. Биіктігі жағынан оған тең келетін сол заманғы ғимараттар өте аз болып табылады. Осы қасиет оның негізгі бір ерекшелігіне жататынын атап өту қажет.

Әмір Темір дәуірінің сәулет өнері Ақсақ Темір мемлекетінің ой-санасы дамуын көрсететін бірден-бір құрал екені анық. Осы дәуірдің сәулет өнерін зерттеу барысында салынған ғимарттардың биіктігі бірден көзге түседі. Қожа Ахмет Ясауи кесенесі осы пікірдің дәлелі болып табылатыны анық.

Шахрисябздағы Ақ-Сарайдың маңдайында Әмір Темір мынадай ұран жаздырған: «Біздің қуатымызға, күшімізге күмән келтірсең – біздің салған ғимараттарға қара».

Әмір Темір дәуірінің сәулет өнерінің көзге түсер ерекшелігі оның ауқымдылығы мен салтанатты байлығы. Осы факторлар мемлекеттің қуаттылығын, күштілігін көрсетуге арналған. Осы концепцияны іске асыруда сәулет ғимараттарының кейбір бөліктері ерекше орын алады. Мысал ретінде Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің мұнаралары мен қасбетін алуға болады. Кесененің мұнаралары екі түрлі ойға келтіреді. Оның орасан биіктігі ресми діни орталығының орнын айқындап көрсетсе, екінші жағынан – ғимараттың сәнін келтіреді. Жалпы айтқанда мемлекет басшысының қуатын көрсетіп, Ислам дінінің осы жерде басшылығын айқындайды. Кесененің қасбеті де сол қызметтерді атқарып тұр.

Ғимараттың құрылымдық элементтері де маңызды ақпарат беруі тиіс еді. Күмбездің рәміздік қасиеттері туралы ойларды бірнеше ғалымдар білдірген болатын. Әмір Темір тапсырыс беруші ретінде өзі де күмбездерге көп көңіл бөлгені белгілі. Өзінің қатысуымен ол осы тұрпаттың қалыптасуына үлкен үлесін қосты.

Орта Азиядағы Әмір Темір дәуірінің сәулет өнерінің ескерткіштерін екі топқа бөлуге болады. Бірінші топқа сәулет ғимараттарының тұрпатын полихромдық (түрлі-түсті) әшекейлендіру айқындайтын ғимараттар жатады. Екінші топқа керісінше, полихромдық әшекейлендіру сәулет ғимаратын «жұтып», оның негізгі құрылымдарын көрсетпейтін ғимараттар жатады.

Қожа Ахмет Ясауи кесенесі ғимараттардың бірінші тобына жатады. Бұл ғимарттың декоративтік әшекейлендірілуі кесененің сәулет құрылым-дарын анық, күшейтіп көрсететіні анық көрініп тұр. Бұл топқа және Ақ-Сарай мен Бибі Ханымның кесенесін жатқызуға болады.

Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің сәулет ескерткішінің құрылымы жағынан атап өтуді жөн көрдік. Құрылысты жүргізуді Әмір Темір өз дуанында игілікті істермен шұғылданатын Мәулен Убайдулла Садырға жүктейді. Кесенені салу жедел қолға алынып, сол заманғы деңгейден қарағанда, аса қарқынды жүргізілді. Негізгі және қосалқы бөлмелерді салу кезінде құрылысшылар қолдарындағы архитектуралық сызбалар мен ғимарат жобасына сүйеніп отырды. Архитектуралық көлемдер мен олардың бөлшектерінің асқан шеберлікпен салынғандығының себебін тек осылай ғана түсіндіруге болады. Әмір Темірдің болашақ кесене жобасын жасауға тікелей қатысып, құрылысшыларға нақты нұсқау бергендігін әр-түрлі жазба деректер де дәлелдейді.

Жобаны әзірлеу барысында олар белгілі бір модульді пайдаланды, оның жартысы да ширегі де өлшем ретінде жүре беретін. Сондай ақ, композициялық негіз етіп алынған модульдік жүйе де қолданылатын. Осы жүйе бойынша архитектуралық көлемдердің мөлшері ішкі және сыртқы тарамдардың, қуыстардың түрлері, қанаттардың ұзындығы, терезе және есік ойықтарының, аркалардың, қуыстардың, күмбездердің, сталактиттердің және тағы басқа бөлшектер өлшемдерінің тепе-теңдіктері белгіленіп отыратын. Ғимараттың жеке бөліктерінің жобадағы және кеңістіктегі өзара үйлесімділігі, негізінен алғанда, шаршы келген қабырға ұзындықтарынан тұратын бас бөлменің көлденеңіне қаншалық сәйкесуіне байланысты белгіленген.

Осы әдіс Қожа Ахмет Ясауи кесенесін салу кезінде кеңінен қолданылды. Жобаны өлшеу нәтижесі кесененің 60,6 сантиметрлік тең қабырғалы модульдік – көлемдік торға дәл келіп тұрғанын көрсетті. Ал 60,6 см ортағасырлық бір кезге тең [3, 9 бет].

Қожа Ахмет Ясауи кешені – аса үлкен порталды күмбезді құрылыс. Оның ені 46,5 м., ұзындығы 65 м. Ғимараттың орасан зор порталы (ені 50 м. жуық) және бірнеше күмбезі бар орталық залының төңірегінде түрлі мақсатқа арналған 35 бөлме салынған.

Кесене құрылысы сол маңда орналасқан ХІІ – ХІҮ ғасырлардың кішігірім кесенелерін біртіндеп бұзып, олардың кірпіштерін Әзірет Сұлтан кесенесінің құрылысына пайдаланудан басталды. Осылайша биіктігі 14-15 метрлік құрылыстың бірінші кезеңі 1391-1393 жж. аралығында тұрғызылып, ол екінші қабаттың төбе жабынымен аяқталды. Бас портал – Пештақ жартысна дейін қаланып, сырты сырлы қышпен қапталуын күтіп тұрды. Алайда 1393-1399 жж. аралығында өткен екінші кезеңінде портал өзіне тиісті биіктікке дейін (60-65 м) қаланбады, бар-жоғы 41 м биіктікпен тоқтап қалды. Бұған себеп аса ауыр бұл бөлік бірден шөгіп, оның Қазандық бөлмесімен жалғасқан жері ажырап жарыла бастауы еді, сонымен бірге, портал нишасын жапқан арка да ортасынан екіге бөліне бастаған болатын. Кесененің бұл бөлігінің (мұнаралар мен аркаға дейінгі аралық) қабырға қалындығы 3 метрден 5 метрге дейін барады және құрылыстың астына 2 метр тереңдікке дейін іргетас қаланған бөлігі де тек осы жерлері ғана, әйтсе де, тап осы бөлік екі жаққа қарай шөге бастап, арканың қиысқан ұшы мен артқы қабырғасы екі айырылып, жарық пайда болады. Бұл кезде (1399 ж.) ұсталардың дені Самарқандағы Бибі Ханым мешітінің құрылысына алып кетілген болатын, Түркістанда негізінен кесенені сырлы қышпен қаптау жұмыстары жүріп жатты. Пештактың биіктігі 65 метрге дейін көтерілмегендіктен Қазандық бөлмесінің екінші күмбезі де қаланбай қалды, бірақ күмбездің бірінші қабатының сырты көгілдір түсті бояулы қышпен қапталды. Егер екінші күмбез қаланғанда біріншісі сегіз бұрышты мойынның үстінен қонатын биік барабанның (Қабірхананыкі сияқты) ішінде қалып, оны сырлы қышпен қаптаудың қажеті болмай қалатын еді.

1591 ж. Бұхара ханы ІІ Абдолла Түркістанға келген кезде Пештақтың артқы қабырғасының жоғарғы жағы әлдеқашан құлап түскен болатын. Тарихта «Құрылысшы Абдолла» деген атпен белгілі бұл хан пештақтың артын қайта қалатып, артқы қабырғасына «Абдолла хан нишасы» деп аталып кеткен бес бұрышты ойықты да қайта қалатады. Бұл жерде бұрын да бір нишаның болғандығын оның төбесінде 1 метрдей жерден өткен басқа бір арканың ізі байқатады.

Жалпы тұрқы симметриялы, жеке бөлшектері — ассиметриялы болып келетін бұл зәулім ғимарат 8 түрлі бөлмелер тобынан тұрады.

Қожа Ахмет Ясауи кесенесі күрделі инженерлік құрылыс болып табылады. 2 және 3 деңгейде орналасқан бірнеше үлкен бөлмелерден тұратын күрделі құрылыс жауапты контсрукторлық шешімді табуға түрткі болды. Кесене мұнаралары тереңдігі 3 м дейін сазды қоспадағы бұт тастардың үстінен қаланған. Ғимараттың ірге тасының қызметін тереңдігі 1,5 метрге дейін баратын бірнеше қатпарлы құм мен саз балшықтан жасалған құймалар атқарады. Екінші жағынан, бұл құймалар ғимарат қабырғаларының гидро-изоляциясының қызметін де атқарады.Ғимараттың негізгі бөліктерінің қабырғалары (портал, жамағатхана) саз балшықтан тұрғызылған іргетасқа отырғызылған. Ескерткіштің төменгі бөлігінің астында – тереңдігі 2,5 м дейінгі саз құйылма табанынан бір метрге дейін сазды қоспадан қаланған қыш.

Ғалымдар тарихи құжаттарды, аңыз әнгімелерге байланысты, Түркістан төңірегіндегі радиусы – 40-75 шақырым болып келетін елді мекендердегі көптеген балшық түрлеріне зерттеу жұмыстарын жүргізді. Зерттеу нәтижесінде ескерткіштің керамикалық кірпіштерінің химиялық құрамына ең жақын және сәйкес келетін балшық, Түркістан қаласынан 35 шақырым жерде орналасқан қазіргі темір жол бойындағы Сауран станциясындағы көне Сауран қорғаны маңынан алынған топырақ екендігі анықталды. Дәл сол жер әсіресе аңыз әнгімелерде көп айтылатын. Белгілі тарихшы М. Е. Массон былай деп жазды: «Аңыз әнгімеге байланысты кесененің құрылысы және өрнекті кірпіштері Сауранда дайындалып, Ясыдағы құрылыс орнына дейін құрылысшылар қолма-қол жеткізілген». Күйдірілген Сауран балшығының химиялық талдануы мынандай қатынасты

көрсетті: кремний – 61 %, қалайы тотығы – 14 %, кальций мен магний – 15 %, темір тотығы – 5 %, калий мен натрий – 4,5 %. Бұл көрсеткіш кесене кірпіштеріне жүргізілген химиялық талдауымен сәйкес келеді [6, 77 бет].

Қожа Ахмет Ясауи кесенесіндегі кірпіштерде жарылған іздер жоқ. Бұл кірпіш балшығының аса ыждағаттылқпен дайындалғандығын көрсетеді. Балшық құрамына қосылған шөпшектер, жылқы қылы, жүн – арматураның қызметін атқарып кірпіштің жарылуына жол бермеді. Кептірілген кірпіштер арнайы қолдан жасалған ошықтарда күйдірілді. Сыртқы кейіпі үстінде тесігі бар аударылған қазан тұрпатында болды. Ошаққа бізге беймәлім арнайы отын пайдаланған. Аңызға сүйенсек 1000-1100 º дейін ыстық беретін тамырлы шөп туралы айтылады. Тағы бір аңызда бұл шөп емес Түркістан маңында сол кезде өскен ағаш деген болжам бар. Керекті жоғары темпиратураны алу үшін жел үрлеп отыратын арнайы жасалған ошақтар болған. Ауызша жеткен мәліметтерге сүйенсек кірпіштерді ойпаттау жерге жинап, үстіне отып үйіп бірнеше күн жағып күйдірген. Кірпіштерді күйдіргенде оған қосылған шөпшектер, жылқы қылы, жүн отқа күйіп, кірпіш ішінде қуыстар пайда болады. Бұл қуыстар кірпіш салмағын жеңілдетіп төзімділігін арттыра түседі. Суған кірпіштерді құрылыс алаңына жіберілген. Керек кезінде бұл кірпіштен қаптайтын бөлшектер араланып жасалды.

Қожа Ахмет Ясауи кесенесі — әр-түрлі қызмет атқаратын бөлмелерден тұратын күрделі құрылыс нысаны: Жамағатхана, Қабірхана, Үлкен және Кіші Ақсарай, Кітапхана, Асхана, Құдықхана және бірнеше худжралар. Кесененің бөлмелері мен бөліктері дәліздер және баспалдақтармен бір-бірімен байланыстырылған.

Архитектуралық-құрылыс жоба композициясын байланыстырып тұрған кесененің орталық бөлмесі – жамағатхана.

Ол порталы оңтүстік-шығысқа, ал бүйір беттері тиісінше оңтүстік-батыс пен солтүстік-шығысқа қарайтын етіп салынған. Келген адам орталық залға бас порталдың сәнді есігі арқылы кіреді. Қазандық Қазақстан мен Орта Азиядағы кірпіштен өрген күмбездердің ішіндегі ең үлкені — диаметрі 18,3 метрлік күмбезбен көмкерілген.

Сәулет өнері жағынан қарағанда Жамағатхана бөлмесімен маңызы бірдей болып табылатын бөлме Қожа Ахмет Ясауи жерленген Қабірхана бөлмесі. Бұл бөлменің аты жазуларда әртүрлі аталады. Солтүстік қасбеті жағында орналасқан софитте оны «муркат», яғни мола деп атаған. Ал Қабірханаға кіреберістің жоғары жағында «бұл қасиетті қабірді «раудатты» (шерифтердің бауы) Әмір Темір Гурган тұрғызуға бұйрық берді» деп жазылған. «Раудат» ұғымын «Қабір» деп аударуға негізделген, бірақ дәл аудармасы «бау» деген мағына береді. Қожа Ахмет Ясауидің замандасы Абд ал-Қадыр Гилянидің түсініктемелерінде бұл ұғымды пайдаланудың мағынасы «адамдарға тозақтың есігін жауып жұмаққа жол ашу» деп береді [5, 10 бет]. Яғни, әулиенің жатқан бөлмесін жұмақтың бауы ретінде қарастырады. Осыған байланысты бұл бөлменің архитетуралық құрылымы да осыған тығыз байланысты болып келеді. Бөлменің ортасында Қожа Ахметтің құлпы тасы орналасқан үш деңгейлі подиум салынған. Бұл подиум серпентинит тасынан жасалған қаптамалармен әшекейленген.

Қазандықтан өзге бөлмелерге қарай қос қатарлы сегіз дәліз тарайды. Бұл дәліздер ғимаратты сегіз дара блокқа бөледі. Әр блокта архитектурасы да, пайдаланатын мақсаты да әр қилы бөлмелер бар. Оңтүстік-батыс блокта мешіт орналасқан.

Кесененің мешіті аса бір тамаша архитектуралық құрылыс. Ол мойындығында он алты терезесі бар, шағындау қос қабат күмбезді сопақшалау келген бөлме. Оған жамағатхана бөлмесінен Жолбарыс хан дәлізі арқылы өтуге болады. Мешіт қабырғалары жыланкөз өю-өрнектерімен әшекейленген және сонымен бірге алты қырлы көгілдір тақтайшалар жапсырылған. Зиярат етіп келген халықтың құлшылық ғибадатын атқаруға арналған – Мешіт (қабырғалары 9,3х10,7 м) ерекше нақышпен көркемделген, тамаша архитектуралық құрылыс. Оның биіктігі –11,5 м, тереңдігі 2 метрлік аркалық ойықтары, екі үлкен терезесі бар.

Мешіттің батыс жақ қабырғасына Меккедегі Қағбаға қаратылып 3,5 х 2,5 метрлік мозаикалық михраб орнатылған. Михраб мешітке ерекше көрік беріп тұр. Оның беті мозаикамен және өсімдік суреті бедерленген майолика тақтайшаларымен әшекейленген.

Михраб — жебе ұшты арқасы бар ойық. Бұл ойық көгілдір түсті мозаикамен көркемделген, тік бұрышты сәндік белдеумен қоршалған, оған ақ әріптермен Құран сөздері жазылған. Әр жерден әсемдік үшін жалатылған алтынның сілемі көзге шалынады.

Қабірхана мен мешіт арасында зияратхана деп аталатын дәліз орналасқан. Мұнда зиярат жасауға келгендердің басым бөлігі әулие жатқан орынды көруге мүмкіншілік алады. Зияратхана мен Ахмет Ясауи бейіті жатқан Қабірхана арасын есік ойығына қойылған ағаш тор ғана бөліп тұр. Бұған ұқсас дәліз Қабірхананыі шығысында да бар. Екі бөлме төбесі де Орта Азияның ортағасырлық ескерткіштерінде өте сирек кездесетін крест үлгісіндегі жабумен өрілген. Л.Ю. Маньковскаяның пікірінше, «осы шатырлар ғимарат құрылысшысының ойлап тапқандарының ең озығы және ол басқаларға ұқсамайтындығымен ерекшеленеді».

Кітапхана бөлмесі оңтүстік қабырғасындағы терезе және күмбездің төбесіндегі тесігі арқылы жарықтырылған. Мұнда бұрын көне жазбалардың, ескі басылымдардың кітапханасы орналасқан. Шығармалар көшірілетін, іс-қағаздарды тіркейтін орын болған. Осында ХІV – ХІХ ғғ. Түркістан тарихына байланысты құжаттар әр түрлі ақпараттар мен қолхаттар сақталған. Бізге көне кітаптардан ХІІ ғ. Құраны, ХV ғ. алгебрасы, математикасы, шығыс авторларының көптеген шығармалары, оның ішінде Ахмет Ясауидің «Хикметі» жеткен, алайда олар 1954 жылы Қазақстан Ғылым Академиясы мен Ұлттық кітапхананың сирек қолжазбалар қорына тапсырылған.

Ғимараттың солтүстік-батыс бөлігінде үлкен Ақсарай және оған қарама – қарсыда Кіші Ақсарай орналасқан. Бөлмелердің осылай аталуы олардың түсіне емес, ХVІ — ХVІІІ ғасырларда Түркістанда қазақтың Ұлы жүз бен Орта жүз хандарының ордалары орнығып, аталған бөлмелердің түрлі салтанаттар үшін пайдаланылуымен байланысты болғанын Т.К. Басенов көрсетті. Үлкен және Кіші Ақсарай залдарының жоғарғы қабаттарында жүріп тұруға болатын өтпелі дәліздер галерея жасалған.

Асхана — Халимканада дүйсенбі мен жұма күндері кедей-кепшік пен дәруіштерге тегін үлестірілетін тағам — халим әзірленетін болған.

Ғимараттың оңтүстік шығыс бөлігінде биіктігі 16 м, қабырғалары 5,3 м күмбезді бөлме – Құдықхана орналасқан. Оны қабырғаларындағы терең ойықтардың есесінен бөлме кеңейіп, ұзарып көрінеді. Оңтүстік ойыққа жақын ортада құдық орналасқан. Құдықтың суын ас дайындауға және Тайқазанды суға толтыру үшін пайдаланған. Кесене әлеуметтің сан-салалы құлшылық, ғибадат, қоғамдық, рухани-ағарту мұқтаждықтарын өтеуге байланысты жиналатын орны болғандықтан ол жерде құдықтың болуы нақтылы қажеттілік. Сонымен қатар, адамның рухани сусынын қандыратын ілімнің ордасында халықтың рухына медет, тәніне шипа болатын кәусәр судың бастауы құдықтың орын алуы да оның символдық мәнінің терең екенін көрсетеді. Әмір Темірдің уакуфтық қолхатында су тасушылардың арнайы қызметі анықталып, міндеті белгіленген.

Қорыта келгенде кесененің құрылыс ерекшеліктері : Іргетасы балшық пен тастан құйылған Ахмет Ясауи комплексі ХІҮғ. құрылыс инженерлерінің сөзсіз озық шешімі болып табылады. Пропорциялық қатынастардың бірлігі, құрылыс тәжірибелері ортағасырлық шеберлердің сәулет өнерінің күрделі теорияларын меңгергендігін көрсетеді.

Ахмет Ясауи құрылысының тағы бір ерекшелігі оның құрылысында көне түркі ақынының алғашқы қабірі қамтылғанында. Салмақ көп түсетін пилондарының табанына ірі кесек тастар қалаған. Ал басқа қабырғаларының іргетасы лайдан құйылып тапталған. Ескерткіш іргетасынан жоғарғы бөлігі конструкциялық түрлеріне қарай әр түрлі ерітінділерге бекітілген күйген кірпіштен қаланған және 600 жыл бойы өмір сүріп келе жатқан ғимарат. Табан топырағы ылғалды жерге салынғандықтан 50-60см төмен шөккенін байқауға болады. Ғимараттың жеке бөліктерінің архитектуралық формаларының өзара үйлесімділігі негізінен алғанда Қазақстан мен Орта Азияға тән

келген қабырға ұзындықтарының осы бөлменің көлденеңіне сәйкес теориясының сақталуына байланысты. Шатыр тұрғызу техникасы мен түрлері:

1. Аркалы желкендерге орнатылған, кең қанатты күмбез.

2. Қанатты желкендерге орнатылған кең қанатты күмбез (Құдықхана).

3. Тік көтерілген кең қанатты күмбез және жарық сәулелі орталық (Мешіт).

4. Көтермелі аркаларға орнатылған кең қанатты күмбез (Асхана, дәліздер). Калқан тәрізді желкендерге орналасқан аласа күмбезшілер (кітапхана, кіші Ақсарай). Цилиндрлі шатырлар.

Бір орталыққа жинақталған комплекс бөлмелері, бір-бірімен көптеген дәліздермен, баспалдақтармен байланысқан. Олардың барлығы кешенде 22. Ғимаратта баспалдақтардың мынадай түрлері кездеседі. Айналма және бір шеті айқасып келген шахтадағы баспалдақтар (Мұнара мен үлкен күмбездердің төрт қырлы қабырғасында). Айнала төрт бұрышты шахта және жылжымалы жарты аркалар тізбегі арқылы орналасқан баспалдақтар (дәліз баспалдақтары). Айналма, тік бұрышты шахта (бас порталдың ойығы). Шахтасыз ашық баспалдақтар.

Кесененің жалпы архитектуралық құрылымдық жобасы мен композициясын қарастыру бұл құрылыс – мұсылмандық дәстүрдің қалыптасуының кіндік орталығы болғанын көрсетеді. Бұл сәулет ғимараты, барша жәдігерлерімен бірге ғасырлар бойы дәстүрлі Исламның жасампаздық рухын, асыл мұратын әйгілеп тұрады.